Уважаемые члены Правительства!
Уважаемые участники собрания!
Несмотря на сложный геополитический кризис, наша страна развивается стабильно. Это мы можем видить по итогам полугода. Экономика выросла на 3,4%, а реальный сектор на 4,1 %. Особенно заметны подвижки в промышленности. Тем не метее, инфляция не стоит на месте. Сейчас ее показатель достиг 14,5 процента и обогнал уровень 2015 года.
За первое полугодие наша экономика вышла на свой уровень, но международные институты прогнозируют, что внутренний валовый продукт Казахстана в этом году даст рост всего на два процента. Поэтому Правительство должно обеспечить стабильный рост экономики. Главное, необходимо увиличивать реальные доходы граждан.
Уважаемые коллеги!
В целом можно сказать, что экономика нашей страны кризису противостоит. Сйчас международные институты прогнозируют, что мировая экономика пойдет на спад. Соответственно может вырости инфляция. Мы видим, что затягиевается региональный кризис. Даже есть угроза того, что эта ситуация может привисти к глобальному застою. В такой ситуации основной задачей Правительства и Национального банка должна стать стабилизация инфляции, увеличение доходоы граждан.Также необходимо открывать новые рабочие места.
Теперь перейду к конкретным задачам.
ПЕРВОЕ. Стабилизация инфляции
На сегодня самая сложная проблема — рост инфляции. На рост цен повлияла инфляция на продукты. Ее уровень достиг 19,2 %. В целом, продукты одномоментно подорожали на 80 процентов. Меры Правительства в отношении стабилизации цен оказались неэффективными. Правительство хотело остановить инфляцию устаревшими методами. При этом выделялись дополнительные средства из бюджета на искусственное оддержание цен. То есть, борьба ведется не с удорожанием, а с его последствиями.А на самом деле должн быть наоборот.
Проавительство всю ответственность возложило на регионы. Они воспользовавшись административными ресурсами, ведут проверки магазинов, а других методов и новых идей нет. Такая работа никогда не была полезной. Одним словом, нет новых принципов, соответствующим законам рынка.
Более двух лет назад я давал поручение запустить Национальную товаропроводящую систему с сетью оптово-распределительных центров. Правительство заволокитило его исполнение. Планы и публичные заявления остались на бумаге. Проекты строительства оптово-распределительных центров по схеме ГЧП совместно с крупными предпринимателями не реализованы. Поручаю Правительству в октябре доложить, что сделано в этой сфере. Привлеките заинтересованных инвесторов.
Далее. Сегодня решения о запрете экспорта той или иной продукции принимаются без учета товарного баланса. Это приводит либо к дефициту, либо к снижению привлекательности производства необходимых товаров. В итоге эффективность подобных мер резко падает. Правительству следует утвердить Правила формирования баланса ключевых товаров и, самое главное, разработать единую информационную систему мониторинга. Это позволит иметь достоверные данные об остатках продукции для принятия решений.
Низкую эффективность показывает деятельность стабилизационных фондов. Их воздействие на рынок минимальное. Порой они становятся кормушкой для недобросовестных лиц. С этим надо разобраться. Регулярно выявляются факты бюджетных хищений. Акимы утратили контроль за расходованием государственных средств.
Правительством предлагается увеличить объем «оборотной схемы» до 100 миллиардов тенге. У меня вопрос: просчитан ли ожидаемый эффект? Логичнее было бы кредитовать не торговые сети, а напрямую производителей. Сейчас не жду ответной реакции Правительства. Нужно обдумать конечное решение с точки зрения эффективности.
Келесі мәселе. Менің тапсырмам бойынша Ауыл шаруашылығы министрлігі алдын ала сатып алу тәсілдерін кеңірек қолдана бастады. Биылғы шілдеге дейін әлеуметтік маңызы бар 47 мың тонна азық-түлікке қатысты осындай шарттар жасалды. Дегенмен, мұндай көлемдегі тауар ішкі нарыққа айтарлықтай ықпал етпейтіні анық. Өнімді ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерден алдын ала тікелей сатып алу жолдарын айқындау қажет. Мұнымен құзырлы министрліктер айналысуға тиіс. Ауыл шаруашылығы министрлігі осы тәсілді жетілдіру үшін тиісті қауымдастықтарды және нарық субъектілерін жұмылдыруға тиіс.
Тағы бір өзекті мәселе – өнімді сату. Өкінішке қарай, еліміздегі өнімнің бәрі бірдей дүкен сөресінен табыла бермейді. Импортпен қатар, ішкі кедергілер де бар. Ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілердің мәселелері де аз емес. Олар тауардың үздіксіз жеткізілуін, өнім сапасының тұрақты болуын қамтамасыз ете алмайды. Басқа да талаптар бар. Әрине, мұның бәрін біртіндеп ретке келтірген жөн. Сондықтан, фермерлерге қолдау көрсету тәсілдерін бірлесе әзірлеуді тапсырамын. Керек болса «Атамекен» палатасын осы жұмысқа тарту керек. Шаруа қожалықтарына ірі сауда желілерімен тығыз байланыс орнатуға мүмкіндік берілуі керек. Мұндай мүмкіндік олардың жұмысын жандандырып, салаға инвестиция тартуға жол ашады.
Отандық тауардың сауда орындарына кедергісіз шығарылуын қамтамасыз ету керек. Бұл – өте маңызды мәселе. Сондай-ақ, өнімге қосылатын бағаны нақты белгілеп, арада жүрген саудагерлер санын азайту қажет. Ол үшін, ең алдымен, жедел түрде тиісті заңнамалық шараларды қабылдауымыз керек. Үкімет «Атамекен» палатасымен бірлесіп, «Қазақстанда жасалған» жалпыұлттық жобасын бастау үшін ұсыныстар әзірлеуге тиіс.
Крайне важно навести порядок в торговой системе, имеющей один из самых высоких уровней теневой экономики – 40%. Факты спекуляции, манипулирования ценами, создания искусственного дефицита – это далеко не полный перечень нарушений. Все это закладывается в стоимость товаров и оплачивается гражданами. Правительству совместно с Генеральной прокуратурой следует выработать меры по усилению ответственности владельцев за содержание рынков, соблюдение честной конкуренции, защиту интересов продавцов от неправомерных действий администрации торговых площадей. Жду от Правительства и акимов конкретных шагов по повышению эффективности имеющихся инструментов, а также внедрению новых подходов к работе.
В условиях сложной международной обстановки многократно возрастает актуальность продовольственной безопасности. Рост мировых цен на продукты питания уже достиг 34 %. Цена пшеницы выросла на 47 %, круп – на 18 %. Из-за засушливой погоды ожидается снижение урожайности в странах Европейского союза, США, Канаде и других. На этом фоне в Казахстане наблюдается замедление темпов роста сельхозпроизводства. Производство сливочного масла сократилось на 12 %, обработанного молока – на 7,5 %, сахара – на 5,5 %, сыров – на 3 %. В то же время объемы импорта выросли на 22 %. В частности, ввоз молока увеличился на 17 %. Профильное министерство докладывает, что в 2023 году Казахстан достигнет продовольственной независимости по мясу птицы (доля импорта сейчас составляет 40 %), колбасным изделиям (44 %) рыбе (60 %), сырам и творогу (50 %), сахару (60 %), молочной продукции (4 %). Но мы видим иную картину. К примеру, из ранее введенных семи сахарных заводов сегодня действуют только четыре (в Алматинской и Жамбылской обл.), которые загружены лишь на треть (31 %).
Минсельхозом планируется увеличить долю свекловичного сахара в шесть раз к 2026 году (с 7 до 43 %). Однако за последние четыре года площади сахарной свеклы сократились на треть. Мы на 90 % зависим от импортного сахара. Здесь можно ссылаться на решения в рамках ЕАЭС, но, в любом случае, это серьезный просчет Правительства. Значит, не защитили позицию государства. Поэтому я объявляю выговоры министрам Бахыту Султанову и Ерболу Карашукееву. Правительству нужно в срочном порядке разработать отдельный отраслевой проект по развитию сахарной отрасли. Цель – значительное сокращение импортозависимости, постепенный переход к самообеспечению. Интерес со стороны внутренних и иностранных инвесторов к этой отрасли достаточно высок, нужны правильные подходы. Это принципиальный вопрос, имеющий в том числе внутриполитическое значение. Мы сегодня видим, что происходит в магазинах. Позор!
Ранее по моему поручению был разработан План обеспечения продовольственной безопасности на среднесрочный период. Но вместо конкретного алгоритма действий в этом Плане только набор благих устремлений. Есть опасность его неисполнения. Нужно дополнительно рассмотреть актуальный вопрос массового обновления парка сельхозтехники. Важно задействовать все возможные источники финансирования. Поручаю внедрить механизм льготного кредитования с целью приобретения отечественной сельхозтехники за счет средств оператора РОП. Без развитого агропромышленного комплекса невозможно говорить об обеспечении продовольственной безопасности. Это аксиома. Урожайность растениеводства значительно отстает от мировых. Обеспеченность собственными семенами составляет всего 51 %. По таким позициям, как картофель и сахарная свекла, этот показатель не превышает и 10 %. Мы сильно зависимы от импортных семян. Правительству следует развивать первичное семеноводство на базе опытных хозяйств. Нужно помочь бизнесу обновить оборудование, а также комплексно стимулировать агронауку.
Производительность и урожайность в решающей степени зависят от соблюдения агротехнологий. В нашей стране фермеры вносят только четверть необходимого объема удобрений. Это связано с их дороговизной. Наш рынок удобрений критически зависит от импорта и нескольких отечественных производителей. Вдобавок, недавняя проверка выявила факты завышения цен для отечественных аграриев. Например, ТОО «Казфосфат» продавало значительные объемы удобрений аффилированной компании (ТОО «KAZ Chemicals Trading House»), которая добавляла до 30 % торговой наценки.
Данную ситуацию удалось исправить мерами антимонопольного реагирования – производитель возвращает свой незаконный доход. Соответствующие ведомства должны держать вопрос на жестком контроле.
В целом, дефицит удобрений – это мировая тенденция. Казахстан ежегодно импортирует более 600 тысяч тонн минеральных удобрений, из них 80 % (500 тысяч тонн) – из России. Правительству нужно принять комплексные меры для недопущения дефицита удобрений и завышения их стоимости. В Казахстане есть целый ряд калийных и фосфоритных месторождений с разведанными запасами. Нужно начать их промышленную разработку и наладить производство отечественных удобрений. По-другому от импортной зависимости по удобрениям мы не сможем уйти. Правительству следует взять данный вопрос на особый контроль.
ЕКІНШІ. Азаматтардың табысын арттыру және адам капиталын дамыту.
Соңғы жылдары халықтың табысы біртіндеп өсті. Былтыр бұл өсім бес пайыз шамасында болды. Бірақ, Алматы, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау және Түркістан облыстарында жұрттың табысы орташа республикалық деңгейге жетпейді. Бұл көрсеткіш Алматы және Шымкент қалаларында да төмен. Ал, Қызылорда облысында халықтың табысы тіпті азайып кетті. Биыл мамыр айында азаматтардың нақты табысының көрсеткіші минус 2,9 пайыз болды. Мұндай құлдырау көптен бері болған емес.
Халықтың табысын арттыру бағдарламасы қабылданды. Бірақ, оның жұртқа тигізіп жатқан пайдасы шамалы. Ең алдымен, жергілікті жерлерде тиімді жұмыс жүргізілуі керек. Әкімдер жыл сайын әрбір 10 мың тұрғынға 100 жаңа жұмыс орнын ашуға тиіс. Менің білуімше, бұл бағытта нақты нәтиже жоқ. Тағы да ескертемін. Өңір басшыларының жұмысын бағалаған кезде осы көрсеткішке баса мән береміз. Жұмыс орындарын ашу жұрттың әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етеді. Экономиканың тұрақты дамуы да осыған байланысты. Сондықтан Үкімет әкімдермен бірлесіп, бұл міндеттің қалай орындалып жатқанын талдауға тиіс.
Халық саны көбейген сайын тұрақты жұмыс орындары ашылуы керек. Бірақ, Маңғыстау облысында осы мәселе ескерілмеген. Мұнда жөнсіз жүргізілген көші-қон саясатының салдарынан күрделі ахуал қалыптасып отыр. Тұрғындардың саны көбейгенімен, әлеуметтік инфрақұрылым салынған жоқ. Жұмыс орындары ашылмады. Тұрмыс сапасы төмендеп кетті. Жұрт «ҚазМұнайГаз» компаниясына жұмысқа тұрғызуды, жоғары жалақы беруді талап етуде. Ашығын айтқанда, Жаңаөзендегі кен орындарының көпшілігі сарқылып барады. Бұл жағдай баршаға мәлім. Соңғы 15 жылда осы өңірде мұнай өндіру ісі 30 пайызға азайған. Соған қарамастан, жұмысшылар саны 50 пайызға көбейді. Еңбекақы төлеу қоры 10 есе артты. Ал, көп жалақы төленетін үш өңірдің бірі – осы Маңғыстау өлкесі. Нақты айтсақ, Жаңаөзен орташа еңбекақының ең жоғары деңгейі бойынша көш бастап тұр. Үкімет Жаңаөзенді дамыту үшін арнайы жоспар қабылдады. Республикалық бюджеттен қомақты қаржы бөліп, салықты азайтып отыр. Осындай тікелей қолдау шаралары еліміздің басқа облыстарының есебінен жасалуда. Жұрттың бәріне мұнай-газ саласынан жұмыс тауып беру мүмкін емес. Мұны ашық айтуымыз керек.
Өңірдегі жұмыссыздық ішкі және сыртқы көші-қон үдерісіне байланысты күшейіп барады. Үкіметке ішкі экономикалық ресурстарды жұмылдыратын жаңа тәсілдер әзірлеуді тапсырамын. Бұл ретте, халықты өзге аймақтарға көшіру бағдарламасын түбегейлі қайта қарау керек.
Біз тарихи Отанына оралған қандастарды толық қолдаймыз. Бірақ, тек Маңғыстау өңірімен шектелуге болмайды. Басқа облыстарға, соның ішінде өндірісі дамыған аймақтарға қоныстануға болады. Біз қажетті жағдайды жасауға дайынбыз.
Қазіргі заманда өңірлерде, елдерде, тіпті, құрлықтарда жұмыс күшінің көші-қоны жүріп жатыр. Бұл заңды құбылысқа айналды. Осы үрдіске біздің азаматтар да үйренуі керек. Көрші елдердің азаматтары бұл жағдайға жақсы бейімделді. Біз қандастарымыздың барлық салада, соның ішінде мемлекеттік қызметте жұмыс істегенін қалаймыз. Олар Жаңа Қазақстанды құруға өз үлесін қосады деп сенемін.
Қазіргі таңда жастарды жұмыспен қамтуға баса назар аударатын кез келді. Жыл сайын еңбек нарығына 300 мыңға жуық жастар шығады. Елімізде өскелең ұрпақтың өзін-өзі дамытуына жағдай жасалып жатыр. Бірақ, нақты шараларға қарамастан, жастарды жұмыспен қамту мәселесі толық шешілмей келеді. Кейбір аймақта жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі еліміздегі орташа көрсеткіштен айтарлықтай жоғары. Әсіресе, Нұр-Сұлтан, Алматы қалалары, Алматы, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстары – соның қатарында. Үкімет және облыс әкімдері осы мәселеге айрықша назар аударуға тиіс. Жыл аяқталғанда тиісті қорытындысын шығарамыз.
Екі мыңыншы жылдары бала саны күрт көбейгені белгілі. Келесі жылдан бастап сол кезеңде дүниеге келген ұрпақ еңбек нарығына шыға бастайды. Осыны ескерген жөн. Сондықтан, жұртты жұмыспен қамту ісіне қатысты тың тәсілдер қолдану қажет. Ал, азаматтарымыз қазіргі замандағы халықаралық нарық үрдісіне бейімделуі керек.
Еліміздің демографиялық, көші-қон, технологиялық даму барысын да ескерген абзал. Бұл мәселенің демографиялық және экономикалық қырын бірдей ұштастыра білген жөн. Үкіметке еңбек нарығын дамыту жоспарын шұғыл әзірлеуді тапсырамын.
Адам капиталын дамыту ісінде білім саласы негізгі рөл атқарады. Біз жуырда Білім және ғылым министрлігін екіге бөлдік. Бұл қадам қордаланған мәселелерді шешу үшін қажет болды. Үкімет және жаңа министрліктердің басшылары отандық білім және ғылым саласын тың серпінмен дамытуға күш салады деп сенемін.
Мен осы жылды Балалар жылы деп жарияладым. Бірақ, соңғы жылдары мектеп қабырғасында зорлық-зомбылықтың көбейіп кеткені алаңдатады. Оның үстіне, толық жабдықталған мектептердің 65 пайызында (яғни, 3 мың мектепте) бейнебақылау жүйесі талапқа сай емес, кейде мүлдем жұмыс істемейді. Жалпы, еліміз бойынша балалар мен жасөспірімдердің өз-өзіне қол салуы, яғни суицид азайды. Дегенмен, Алматы, Жамбыл, Қостанай және Маңғыстау облыстарында мұндай оқиғалар көбейіп барады. Балаларды зорлық-зомбылықтан қорғауға, суицидтің алдын алуға, әрбір баланың құқықтарын қамтамасыз етуге арналған кешенді жоспар қажет.
Тағы бір түйткілге тоқталсам. Жекеменшік балабақшаларда балаларды ұрып-соғу деректері бар. Сонымен қатар, жұмыс істемейтін балабақшаларға қаржы бөлу көбейіп кетті. Мұның бәрі олардың қызметі ашық емес екенін, азаматтық жауапкершілігі жоқтығын көрсетеді. Басқаша айтқанда, қоғам талабына сай емес. 2011 жылы балабақшалардың лицензия бойынша жұмыс істеу тәртібін тоқтаттық. Мемлекет бұл қадамға амалсыздан барды. Өйткені, мектеп жасына дейінгі балаларды балабақшамен барынша қамтуымыз керек болды. Бұл ретте, жеке сектордың әлеуетін пайдалану маңызды еді. Нәтижесінде 2 және 6 жас аралығындағы балалардың 88 пайыздан астамы балабақшамен қамтылды. Енді қызмет көрсету сапасын арттыратын кез келді. Үкімет осы мәселені мұқият қарастыруы керек. Лицензиялау тәртібін қайта енгізу, ең алдымен, мемлекетке емес, қоғамға қажет шара. Өйткені, басты мақсат – балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Келесі мәселе – қосымша білім беру. Бұл – өскелең ұрпақтың қарым-қабілетін дамыту үшін қолға алынған бастама. Қосымша спорттық және шығармашылық білім беру ісіне мемлекет тапсырысы бойынша қаржы бөлінетін болды. Бұл қадам үйірмелер мен секцияларға қатысатын балалардың санын 70 пайызға дейін арттырды. Мұны стратегиялық тұрғыдан дұрыс шешім болды деп санаймын. Дегенмен, жоба іске қосылған жылы бірқатар олқылықтарға жол берілді. Яғни, қаржы мәселесіне және тиісті порталдың («Артспорт») жұмысына қатысты қателіктер болды. Қаржыны артық жұмсау, алаяқтық, ашықтан-ашық жымқыру басталды. Ата-аналар балаларын бірден бірнеше үйірмеге беретін болды. Өкінішке қарай, мұндай теріс пиғыл басқа балалардың жолын кесіп отыр. Кемшіліктің бәрін түзетіп, осы игі бастаманы жалғастыру қажет. Әкімдіктер және мәслихаттар қосымша білімге бөлінетін бюджет қаражаты жетпей қалуы мүмкін деп алаңдап отыр. Білімге салынған қаражат – мемлекет үшін ең басты инвестиция болуы керек. Бұл – өте маңызды мәселе. Түптеп келгенде, дамудың бірден-бір жолы – білім саласы. Сондықтан, бұдан ешкім ұтылмайтыны сөзсіз. Үкімет пен әкімдер жұртшылықпен бірлесіп, жобаны жетілдіруге тиіс. Оны сапалы әрі тиімді жасау қажет. Нақты ғылымдар мен инженерия саласы бойынша қосымша білім беруге айрықша назар аудару керек. Балаларды дене шынықтыру және академиялық тұрғыдан бірдей дамыту қажет. Ауылдық жерде тұратын балаларға баса мән берген жөн. Барлық аймақтағы балалардың қосымша білім алуына мүмкіндігі болуға тиіс. Құзырлы министрлік пен әкімдіктер жобаның жүзеге асырылуын реттеп, жіті бақылауы қажет. Бұған дейін бөлінген қаржының жұмсалуын тексеру керек. Бұл міндет Бас прокуратураға жүктеледі. Анықталған кемшіліктерді Үкіметпен бірлесіп жою қажет.
Үкіметтің басты міндетінің бірі – ана мен баланың денсаулығын сақтау. Өкінішке қарай, сәбилердің өлімі көбейді. Ана өлімі де өсуде. Мен перинаталдық қызметтің жай-күйін тексеруге тапсырма бердім. Оның қорытындысы бойынша тиісті шаралар қабылдануы керек еді. Бірақ, барлық жұмыс аудит деңгейінде тоқтап қалды. Қазіргі перзентханалардың көбі халықаралық стандарттарға сай емес. Сондықтан шұғыл шаралар қабылдап, осы мәселені шешу қажет.
Жалпы, денсаулық сақтау саласы туралы айтар болсақ, мұнда түйткілді мәселелер көп. Қазақстанда созылмалы ауру салдарынан қайтыс болу көрсеткіші өте жоғары. Әсіресе, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына мүше елдермен салыстырғанда біздегі ахуал өте нашар. Медицина саласына бөлінген қаржы көлемі артқанымен, мұнда қордаланған мәселелер шешімін таппай отыр. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі тиімді болмады, нақты нәтиже жоқ. Үш миллионға жуық адам медициналық сақтандырудан тыс қалған. Соның кесірінен олар денсаулық сақтау саласындағы қызметтерді толық пайдалана алмайды. Үкімет Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігімен бірлесіп, медициналық сақтандыру жүйесін жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындауы керек.
Келесі өзекті мәселе – денсаулық сақтау жүйесін цифрландыру. Бұл жұмыс өте баяу жүріп жатыр. Жалпы, цифрландырудың қазіргі деңгейі дәрігерлердің жұмысын жеңілдетіп отырған жоқ. Денсаулық сақтау саласында 40-тан астам ақпараттық жүйе жұмыс істейді. Әр жүйенің өз кемшіліктері бар. Министрлік болса, жауапкершіліктен қашып, нақты шешім қабылдамай отыр. Ал, мұның зардабын дәрігерлер мен азаматтар тартуда. Үкімет осы мәселені тез арада шешуі керек.
Енді, күн тәртібіндегі шұғыл мәселелерге тоқталайын.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша коронавирус жұқтырғандар көбейіп келеді. Соңғы екі аптада науқастардың саны 30 пайызға артқан. Біздің елде де ахуал күрделене түсті. Алматы «қызыл» аймаққа қайта кіруі мүмкін. Негізгі себеп – тұрғындар мен дәрігерлердің қауіпсіздік шараларын сақтамауы. Мекемеаралық комиссияның жұмысын күшейту қажет. Сондай-ақ, ревакцинация науқанын жандандырған жөн. Бұл жұмыста ешқандай асыра сілтеу болмауы керек. Шағын және орта бизнестің мүддесін ескерген абзал.
И в завершение по данному блоку. По моему поручению Администрация президента координирует разработку двух пилотных национальных проектов: «Комфортная школа» и «Модернизация сельского здравоохранения». Они имеют четкие задачи и сроки реализации, ориентированы на конкретные результаты.
Напомню, о чем идет речь. Нацпроект «Комфортная школа» предполагает строительство около 840 тысяч ученических мест по новым строительным стандартам, оснащенных современным оборудованием. Проект нацелен на решение вопроса трехсменного образования, аварийных школ, единообразия условий получения образования.
Нацпроект «Модернизация сельского здравоохранения» позволит обеспечить все села положенной медицинской инфраструктурой. Он охватит 650 населенных пунктов с более чем 800 тысячами граждан. Запланирована модернизация 32 районных больниц до уровня многопрофильных медучреждений. В результате расстояние для получения экстренной и среднетехнологичной медпомощи сократится с 500 до 200 километров.Правительству в рамках бюджетного процесса до сентября текущего года следует провести все расчеты и принять необходимые меры для реализации указанных нацпроектов.
ТРЕТЬЕ. Совершенствование денежно-кредитной и налогово-бюджетной политики
Приходится констатировать, что за все время существования отечественной финансовой системы нам не удалось добиться полноценного функционирования процентного канала. Это снижает эффективность денежно-кредитной политики – одного из главных механизмов управления экономикой. Для решения этой проблемы требуются комплексные меры как со стороны финрегуляторов, так и со стороны Правительства. Недостаточно действенная монетарная политика также ограничивает развитие финансового сектора. И наоборот. Сегодня наблюдается ситуация, когда на фоне бурного роста потребительских займов сокращается доля корпоративного кредитования – ключевого фактора экономической активности. За пять лет доля корпоративных кредитов в общем объеме выданных займов уменьшилась с 68 до 41 %. Любой мало-мальски значимый проект приходится кредитовать либо за счет государственных институтов развития, либо за счет займов международных финансовых организаций. И это при том, что в банках имеется 11 триллионов тенге высоколиквидных активов. Это, по сути, катастрофическая ситуация, без всякого преувеличения.
Финансовый регулятор отчитывается о принятых мерах в части ослабления пруденциальных нормативов. Однако, как показывают данные, этих мер недостаточно. Поэтому Национальному банку, Агентству по регулированию финансовых рынков совместно с Правительством необходимо выработать дополнительные рычаги и стимулы для вовлечения банков в кредитование реального сектора экономики.
Сохраняет свою остроту вопрос справедливого распределения доходов между уровнями бюджетов. В условиях жесткой фискальной централизации система распределения доходов необъективна. Все регионы, за исключением четырех, превратились в дотационные и зависят от центра. По сути, они не мотивированы увеличивать собираемость налогов. В результате образуется нехватка собственных средств. Местные бюджеты покрывают только пятую часть от необходимого финансирования. Остальное возможно получить только «договорившись» с центром. Об этом я уже говорил. Все изменения в текущих бюджетах требуют рассмотрения на заседаниях Республиканской бюджетной комиссии и маслихатов, что часто приводит к излишней бюрократии и затягиванию сроков. В итоге социальные ожидания граждан не оправдываются. Имеются факты, когда строительно-монтажные работы начинаются лишь на третий год. При этом сложившаяся система ставит во главу угла своевременность и полноту освоения бюджетных средств. А эффективность расходов и качество выполненных работ остаются на втором плане. Новая налогово-бюджетная политика должна максимально децентрализовать финансово-экономические функции в пользу регионов. На местный уровень можно передать значительное количество статей доходов и расходов, ужесточив при этом спрос за их реализацию. Только в этом случае повысится роль и ответственность местных властей за конечный результат.
Мною уже давались конкретные поручения по совершенствованию бюджетного планирования, межбюджетных отношений, системы оценки. Однако результат минимальный. Мои претензии адресуются Минфину. Поручаю АСПИР совместно с регионами и экспертным сообществом подготовить пакет практических реформ по всем вышеуказанным приоритетам. Реформы должны в полной мере удовлетворять интересы граждан и бизнеса.
Начата работа по противодействию незаконной концентрации экономических ресурсов и возврату незаконно полученного имущества. Были созданы соответствующие комиссии, активность которых в последнее время заметно снизилась. Следует более оперативно принимать меры, направленные на демонополизацию товарных рынков и возврат капитала.
Вместе с тем необходимо исключить любые перегибы и злоупотребления по отношению к добросовестному бизнесу. А такие факты у нас имеются. На местах то и дело продолжается давление на предпринимателей. Если так будет продолжаться, примем жесткие меры в отношении самих сотрудников правоохранительных органов.
ЧЕТВЕРТОЕ. Поддержка реального сектора экономики
Мы являемся свидетелями глобальной борьбы за инвестиционный капитал. Каждая вторая из почти 1 400 крупных зарубежных компаний приостановила деятельность или полностью ушла с российского рынка. Правительству следует создать благоприятные условия для их релокации в Казахстан. Это даст нам хорошие возможности для наращивания производства товаров средних и верхних переделов.
Я поручал Правительству подготовить пул инвестиционных проектов в сфере обрабатывающей промышленности и отработать его с потенциальными инвесторами. Данная работа все еще ведется в режиме совещаний и встреч. В части конкретных результатов пока мало чем можно похвастаться. Новых проектов, по существу, нет. Еще раз подчеркиваю: проекты прежде всего реализуются в регионах, на местах. Поэтому спрос за их привлечение и доведение до конечного результата с акимов будет такой же, как с министерств.
У нас есть планы по стимулированию инвестиций в разработку недр. Важная задача – обеспечить прозрачность и эффективность работы геологической отрасли страны. Мы много говорим об этом, даже создали отдельное министерство. Однако отсутствие прозрачности и кулуарное принятие решений по сей день сдерживают развитие отрасли – обогащаются люди, имеющие доступ к геологической информации. Подковерную раздачу участков различным фаворитам и дельцам допустить нельзя. Я уже об этом говорил.
Правительство уже несколько лет обещает создать оцифрованный банк данных минеральных ресурсов с открытой геологической информацией. Средства были выделены, но эта важнейшая задача до сих пор не исполнена и забалтывается под разными предлогами. В лучшем случае речь идет о непрофессионализме, в худшем – о преднамеренном саботаже. И то, и другое, предупреждаю, чревато серьезными последствиями для исполнителей. Это касается прежде всего профильного министерства, но также и других ведомств. Что касается профильного министерства, то я объявляю министру выговор.
Во-первых, выговор за то, что я уже сказал. А также за то, что затеяли непонятную волокиту и дискуссию вокруг дальнейшей судьбы популяции сайгаков. Зачем это все выводить на такой уровень общественного обсуждения? Нужно профессионально подойти к этому вопросу, с учетом менталитета нашей нации.
Действительно, сайгаки являются для казахов священными животными. Вносится предложение, чтобы изъять из природного ландшафта 80 тысяч сайгаков, то есть убить их. Но есть, видимо, и другие методы. Посоветуйтесь со специалистами, это же крайние меры. Я не исключаю, что, возможно, придется прибегнуть и к этой мере. Но это крайняя мера, подчеркиваю. Нужно профессионально подходить к этому вопросу.
Что касается вышеуказанного вопроса, Правительство должно доложить о причинах затягивания запуска Национального банка данных. В целом, цифровизация идет медленно, на мой взгляд, неудовлетворительно. Я поручал улучшить работу национального холдинга «Зерде», который подвергся критике Счетного комитета. Премьер-министру как куратору цифровизации следует обратить особое внимание на этот вопрос.
Министру я делаю замечание. Я считаю, что вы неудовлетворительно работаете, подводите Премьер-министра.
Неэффективная политика сохраняется и в сфере недропользования. По моему поручению проводится масштабная ревизия неиспользуемых месторождений с дальнейшей их передачей добросовестным инвесторам. Но результаты пока не впечатляют.Имеются также многочисленные факты незаконной добычи ископаемых и действия контрактов с истекшими сроками.
ПЯТОЕ. Обеспечение энергетической безопасности
Несмотря на проведенную модернизацию отечественных нефтеперерабатывающих заводов, в стране ежегодно возникает дефицит нефтепродуктов. По моему поручению проведена проверка их деятельности. Так, за 2020-2021 годы зафиксировано 410 фактов внепланового простоя (на Атырауском НПЗ – 372 (!), Павлодарском – 14, Шымкентском – 24). Текущая процессинговая схема переработки нефти позволяла неэффективным посредникам получать основную долю доходов, тогда как заводы оставались недофинансированными. Было принято решение перейти на комбинированную схему, которая предусматривает осуществление маркетинга нефтепродуктов нефтедобывающими компаниями и самими НПЗ. Это позволит им увеличить доходы, которые можно направить на модернизацию производства и повышение заработных плат.
Далее. Эффективность национальных компаний – это по-прежнему серьезная проблема. Сохраняется большой объем административных расходов в национальных и квазигосударственных компаниях. Это недоработка руководства «Самрук-Казына». Многое сделано, но дел еще непочатый край. Нужно пересмотреть базовые нормативы положенности для обеспечения нормального функционирования Фонда. Сохраняет свою актуальность задача перезагрузки его деятельности. Вместо выстраивания эффективной операционной среды и корпоративного управления «Самрук-Казына» по-прежнему напрямую вмешивается в операционную и закупочную деятельность, кадровую политику портфельных компаний. Тогда о каком корпоративном управлении, о каком IPO можно говорить в данном случае?
Поручаю АСПИР совместно с Правительством и Фондом подготовить конкретные предложения по дальнейшей реформе квазигосударственного сектора.
Следующее. По оценкам экспертов, осенью в стране может возникнуть дефицит дизельного топлива (100 тысяч тонн). Эта ситуация складывается из года в год, и всякий раз во время уборочных работ. Основной аргумент Правительства – вымывание топлива с нашего рынка транзитным транспортом и жителями приграничных регионов соседних стран. Но проблема несколько глубже – существуют организованные, налаженные годами схемы по вывозу отечественных нефтепродуктов в близлежащие государства. АФМ нужно разобраться с этим вопросом. Представьте мне информацию, кто конкретно этим занимается. Затем примем окончательное решение.
Также поручаю Правительству, Агентству по защите конкуренции выработать дифференцированные цены на нефтепродукты для транзитного транспорта и по периметру границы. Это снизит ценовой диспаритет с соседними странами и не отразится в целом на ценах для наших граждан.
Ключевую роль в экономическом и социальном благополучии Казахстана играет газовая отрасль. За счет введения новых промышленных объектов и газификации страны потребление газа на внутреннем рынке ежегодно увеличивается. За последние 10 лет объемы потребления газа на внутреннем рынке выросли более чем в два раза – с 9 до 19 миллиардов кубических метров. Дефицит газа в стране прогнозируется уже в следующем году. При этом нужно понимать, что переориентация газа с экспортного на внутренний рынок – вынужденный шаг, который ведет к потере валютной выручки и ухудшению торгового баланса. Поэтому для решения данной проблемы необходимы системные меры, в том числе по увеличению ресурсной базы и переработки газа. Только нарастив добычу и переработку газа, государство сможет получать экспортную прибыль и в полной мере обеспечивать внутренние нужды. Поэтому для новых проектов по добыче газа следует проработать фискальные преференции. Правительство также должно четко распределить функции между соответствующими национальными компаниями. Мы были вынуждены до конца текущего года продлить ценовое регулирование на розничную реализацию сжиженного нефтяного газа. Однако искусственное сдерживание цен в будущем может привести к дефициту. Это закон рынка. Поэтому Правительству необходимо принять меры по запуску торгов, не допустив при этом ценовых перекосов.
Как вам известно, в июне завершился мораторий на повышение тарифов на энергию. С учетом высокого износа оборудования и необходимости подготовки к отопительному сезону приходится ожидать повышения тарифов. К этому вопросу следует подойти взвешенно, не допустив резкого скачка и исключив любую избыточную маржинальность компаний. Крайне важно обеспечить поддержку социально уязвимых слоев населения. Правительству необходимо перейти на проактивный формат социальной поддержки, сделав ее более адресной. Социальную карту семьи необходимо довести до ума, чтобы она, наконец, стала реальностью. Первоначальная концепция проекта неоднократно менялась из-за участия в ее разработке нескольких ведомств. Поручаю Правительству до конца года запустить Цифровую карту семьи и внедрить Социальный кошелек.
Нельзя забывать и об имеющемся дефиците энергомощностей. Согласно планам энергобаланса, в этом году мы должны были ввести более 1 гигаватта мощностей. Однако реализация ряда проектов отложена. В текущем году будет введен только 31 % от планировавшихся мощностей (347 МВт). В условиях энергодефицита такие темпы неприемлемы. Надеюсь, в Правительстве понимают это.
Недостаточными темпами идет и усиление электрической сети Южной и Западной зон единой энергосистемы страны. В настоящее время работы по Западной зоне завершены только на 10 %. Необходимо принять все меры для своевременной реализации проектов. От этого зависит энергетическая безопасность Казахстана.
АЛТЫНШЫ. Автожол инфрақұрылымын дамыту
Біз бір апта бұрын еліміздің көлік-транзит әлеуетін дамыту мәселелері туралы арнайы жиын өткіздік. Бүгін автожол инфрақұрылымы саласындағы түйткілдерге ерекше тоқталғым келеді. Биыл 11 мыңнан астам шақырым жолға әртүрлі жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Бұған 600 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді. Жөндеу жұмыстарын созбалаңға салуға болмайды. Жобаларды жүзеге асыру барысын қатаң бақылауға алу қажет. Жолдың сапасына айрықша назар аудару керек. Еліміздің жолдары нашар екені және жол құрылысы саласын жемқорлық жайлағаны ешкімге жасырын емес. Тіпті, басқа жерді айтпағанның өзінде Ақордаға апаратын жолдың өзі жамау-жамау, құрақ көрпеге ұқсайтын болды. Жалпы, бұл салада қордаланған мәселе көп. Тендерді жыл сайын бірді-екілі компания ғана ұтып алады. Мұндай жағдайдың қайталанып келе жатқанына ондаған жыл болды. Осының бәрін ретке келтіру үшін шұғыл шаралар қабылдау керек. Жарты жыл өтті. Ал, жол жөндеуге бөлінген қаражаттың 44 пайызына мемлекеттік сатып алу қорытындысы жасалған жоқ (464 млрд. теңгенің 263 млрд. теңгесі бойынша мемлекеттік сатып алу қорытындысы бар). Бұл жұмыс Павлодар (17%), Маңғыстау (24%) және Батыс Қазақстан (27%) облыстарында өте баяу жүруде.
Келесі мәселе. Қазақстанда жол құрылысына қажетті материалдың бәрі бар. Бірақ, отандық өндірістің әлеуеті толық қолданылмайды. Мұны, тіпті, қолдан жасалған тапшылық деуге болады. Мысалы, елімізде битум өндіретін үш зауыт бар. Соған қарамастан, 200 мың тонна битум жетіспейді. Құрылыс қарқынды жүрген кезде оның бағасы үш есе (яғни, бір тоннасы 90 мыңнан 250 мың теңгеге дейін) қымбаттайды. Үкіметке жол құрылысына қажетті ресурстарды өндіру және тұтыну барысын мұқият саралауды тапсырамын.
Соның негізінде құрылыс материалдарын шығаратын жаңа кәсіпорындар ашу қажет. Ал, жұмыс істеп тұрған нысандарды жаңғырту керек.
Тағы бір маңызды мәселе – мемлекеттік сатып алу конкурсын өткізу. 2019 жылдан бері автожол саласында құны 1,5 триллион теңге болатын мемлекеттік келісім-шарттар жасалды. Соның 40 пайызын шетелдіктердің қатысы бар компаниялар ұтып алған. Біз шетелдік серіктестерімізге қолдау көрсетеміз. Олар үшін нарық әрдайым ашық болады. Бірақ, отандық компанияларымыз белсене қатыспайды. Үкімет жергілікті кәсіпорындар үшін бәсекелі орта қалыптастыруы керек. Кейбір ірі компаниялардың еңбек және материалдық ресурстары жеткіліксіз. Соған қарамастан, олар тендерді ұтып алып, жұмысты мердігерге ысыра салады. Осындай ахуал жылда қайталанады. Тіпті, жұмыстың 100 пайызы басқа мердігерге тапсырылғаны жөнінде мәліметтер бар. Мысалы, Қарағанды – Балқаш автожолын (363 шақырым) жөндеу жұмыстары 2019 жылдан бері жалғасып келеді. Бұл жобаның жалпы құны – 248 миллиард теңге. Бас мердігері осы жұмысты басқа компанияға тапсырды. Ал бұл компания барлық жұмысты қосалқы мердігерге ысыра салған. Тіпті, 22 пайыз көлеміндегі үстеме ақысын да ұстап қалған.
Тағы бір өзекті мәселе – жол бойында заманауи қызмет көрсету ісін ретке келтіру. Қазір елімізде осындай 1600 нысан бар. Оның 68 пайызы ғана ұлттық стандартқа сай келеді. Транзит тұрғысынан өте маңызды Түркістан, Қарағанды және Маңғыстау облыстарындағы жағдай өте нашар.
С текущего года бизнесу возмещается 10 % от стоимости объекта, подъезды к ним строятся за счет бюджета. Введено субсидирование затрат на содержание санитарных узлов. Для бизнеса созданы все условия, теперь акимам на местах необходимо организовать качественную работу.
Келесі мәселе автожол саласына қатысты. Бұл салаға түбегейлі реформа жасайтын уақыт жетті. Қазір еліміздегі жолдың жай-күйін қадағалап, қызмет көрсететін екі негізгі оператор бар. Турасын айтсақ, екеуі де бір жұмысты атқарып отыр, жұмысшыларының саны да қажетті шамадан артық. Соған қарамастан, азаматтардан келіп жатқан орынды арыз-шағымдар азаяр емес, ал жолдың сапасы мүлде сын көтермейді. Үкіметке «ҚазАвтоЖол» және «Казахавтодорды» біріктіріп, Қазақстанның біртұтас автожол компаниясын құруды тапсырамын. Нәтижесінде қызметкерлердің саны да қысқаратын болады. Жалпы, бұл саланы кешенді түрде қайта жаңғырту керек. FIDIC халықаралық қағидаттарын енгізген жөн. Оны жүзден астам ел пайдаланып отыр. Бұл жүйе жол саласын тиімді басқаруға, бюджет қаражатын ұтымды пайдаланып, барлық деңгейдегі жемқорлық қаупін азайтуға мүмкіндік бермек. Мұндай жүйеге көбі қарсы болады. Бұл жерде министрдің және тиісті вице-премьердің нық ұстанымы қажет. Тұтастай алғанда, осы мәселе бойынша арнайы комиссия құру керек. Оған Үкімет мүшелерін, Президент Әкімшілігі, құқық қорғау органдарының өкілдерін, депутаттарды қосқан жөн. Жарты жыл ішінде барлық кемшілікті, соның ішінде жемқорлықты және олқылықтарды түзетуге бағытталған ұсыныстарды әзірлеп, маған баяндау қажет.
Эта комиссия должна тщательно расследовать все нарушения, которые были допущены в прошлом, как минимум, за 10 лет, в строительстве дорог в нашей стране. Всех виновных в плохом качестве дорог следует привлечь к ответственности согласно закону.
****
Жалпы, Үкіметтің жұмысына орташа деген баға беруге болады. Үкімет табандылық танытуға тырысуда. Бірақ, қазіргі кезеңде босаңсуға болмайды. Жұмыс қарқынын барынша күшейту қажет. Жаңа, тың әдіс-тәсілдерді қолдану керек. Үкімет жедел әрекет ететін оперативтік штаб қана емес, нақты реформаларды ұсынатын және жүргізетін басты мемлекеттік мекеме болуы керек. Экономистер, кәсіпкерлер көп. Шетінен білімді, дарынды. Бірақ, олардың нақты ұсыныстары аз, тіпті, жоқ деп айтуға болады. Күзге қарай, мүмкін, кадрлық шешімдер қабылдау керек болады. Ерекше дағдарыс жағдайында бұл өте қажет екені түсінікті.
